Meditatie, 21 augustus

Bijbellezen

De Bijbel is geen makkelijk boek. De gevleugelde uitdrukking wil misschien dat de Bijbel zichzelf uitlegt, maar in praktijk is het vaak knap lastig in grote delen van de Bijbel een betekenis te vinden waar je iets mee kunt.

Sommige delen spreken misschien nooit tot je, omdat ze moeilijk te begrijpen zijn. Andere delen stuiten je ronduit tegen de borst. Berucht zijn de gedeelten waarin God het volk Israël aanzet tot genocide in Kanaän, haatdragende passages in de psalmen (58, bijvoorbeeld), of het gedeelte waarin God tweeënveertig kinderen door twee berinnen laat verslinden omdat ze de profeet Elisa hebben bespot. Om nog maar te zwijgen over passages die negatief spreken over een andere seksualiteit dan de heteroseksuele, de positie van vrouwen, of mensen die het geloof verliezen. Zelfs sommige uitspraken van Jezus zijn ons wel erg fel. In de Bergrede zet hij de zaken wel erg op scherp, en wanneer hij het heeft over het scheiden van schapen en bokken, het geween en tandengeknars, lopen de rillingen je over de rug.

Vroeger had ik een paar onwrikbare ideeën over de Bijbel. Namelijk dat God die had gegeven om hem te leren kennen, en dat alles erin stond met een reden. Daarom probeerde ik uit de meest obscure teksten toch betekenis te halen. Vaak lukte dat niet, en dat weet ik aan mezelf. Soms probeerde ik de Bijbel te lezen als een instructieboek, of handleiding voor goed leven. In elke passage moest toch iets te vinden zijn waardoor je een beter mens werd, of meer over God leerde. In tijden dat God ver weg leek, gebruikte ik de Bijbel ook wel eens als een soort magisch boek dat alle antwoorden had. Ik liet de bladzijden door mijn vingers gaan, en stopte dan. De tekst waar mijn oog op viel was Gods boodschap voor die dag. Lastig, als het toevallig zo’n obscure passage was.

Vaak brak het me bij de handen af, omdat ik niet goed begreep wat ik las. Ik kon niet vatten wat Gods boodschap in deze teksten was. Waarom moest het zo ingewikkeld? Sommige mensen lezen mechanisch door. Hele passages gaan langs hen heen, maar ze denken dat het van ze verwacht wordt. Teksten staan er immers niet voor niets in. Anderen raken gefrustreerd omdat ze wel betekenis uit de Bijbel willen halen, maar het hun niet lukt. De klad komt in het lezen, ze voelen zich daar een tijdje schuldig over, maar weten niet hoe ze weer moeten beginnen.

Voor veel mensen gaat het nog verder. Sommige teksten roepen bij hen het beeld op van een onverzoenlijke God, die aanzet tot geweld en er morele opvattingen op nahoudt die wij vandaag achterhaald en primitief vinden. Abraham moet bereid zijn om zijn zoon te offeren als teken van geloof. Het kind van David en Bathseba sterft als straf voor de misdaden van zijn vader. En Jefta moet echt zijn dochter offeren. Had hij maar niet zo’n ondoordachte eed moeten zweren.

De Bijbel is een moeilijk boek, en legt zichzelf vaak helemaal niet uit. Ook niet als je wel zou willen, en wel je best doet. Hoe kun je dan Bijbellezen, zodat je er wel iets aan hebt, en zonder dat het tot frustratie leidt omdat je het niet begrijpt?

Voor mij kwam de omslag door het idee los te laten dat de Bijbel een gebruikshandleiding is voor goed leven, of een magisch boek met alle antwoorden. En door hem te zien als wat hij is: een neerslag van hoe mensen omgingen met God. Daarom zie je zoveel verschillende perspectieven op God, die zich niet altijd goed met elkaar laten rijmen.

In sommige delen van het Oude Testament, zie je een strenge God die de zondaar straft en de rechtvaardige beloont. Dat zie je bijvoorbeeld duidelijk in de psalmen, en in de verhalen over David. Omgekeerd geldt de logica ook: als iemand geraakt wordt door rampspoed, zal hij dus wel iets misdaan hebben. Dat is precies de redenering van de vrienden van Job, wanneer hij zich gek van de kloppende zweren zit af te vragen waar hij zijn lot in hemelsnaam aan verdiend heeft.

Tegelijk geeft dat Bijbelboek een ander perspectief op de relatie tussen God en het kwaad. Je kunt niet altijd een oorzaak aanwijzen voor het kwaad dat je overkomt, het is niet altijd een straf. Soms is het er gewoon, en kunnen we als mens niet overzien wat Gods rol is in het geheel. Jezus zegt hetzelfde wanneer hij een man ontmoet die blindgeboren is. Zijn ongeluk betekent niet dat de man of zijn ouders gezondigd hebben. Het kwaad is er, en de oorzaak is niet aan te wijzen. Het gaat ons begrip te boven.

De Bijbel laat dus zien dat mensen in alle tijden steeds verschillende betekenissen gaven aan hun relatie tot God. Volgens de episcopaalse bijbelwetenschapper en emeritus-professor aan Yale, Dale Martin, moeten we de Bijbel daarom niet zien als een handleiding voor goed leven die één op één toepasbaar is op vandaag. Dat is een te beperkte lezing, die de dynamische boodschap van de Bijbel verstoort. De Bijbel spreekt niet met één stem, en je moet hem geweld aandoen om hem wel zo te lezen. Met alle schadelijke conclusies van dien, waarvan we nog altijd puin aan het ruimen zijn (zie ons versplinterde kerklandschap).

Hoe kunnen we dan de Bijbel lezen? Eerst is het belangrijk je te verdiepen in de achtergrond van de Bijbelschrijvers en hun verschillende wereldbeelden, om hen goed te begrijpen. Dat kan ons helpen een completer beeld te krijgen van hoe mensen in verschillende tijden naar God keken. We zien wat voor hen belangrijk was, wat hun antwoorden waren, en welke vragen onbeantwoord bleven.

Vervolgens moeten we zelf aan de slag. Volgens Martin is de Bijbel deel van een levende christelijke traditie, die zich de afgelopen tweeduizend jaar heeft voortgezet, en waar we zelf deel van uitmaken. Martin ziet de Bijbel, en de hele christelijke traditie, als een kathedraal waar je naar binnen gaat om geïnspireerd te raken. Het is de lucht die je ademt omdat je er zo vertrouwd mee bent. Iedere keer dat je in de traditie naar binnen gaat valt het licht anders, omdat de zon anders staat: je bevindt je steeds op een ander moment in het leven en ziet andere dingen.

Zo kun je geïnspireerd raken, doordat je de zoektocht naar wat wezenlijk is deelt met de mensen van toen. En tegelijk is het aan ons om verder te gaan waar de traditie is gebleven. Door te bedenken wat de betekenis van het christendom voor vandaag is, in onze heel andere tijd, zoals christenen de afgelopen tweeduizend jaar steeds hebben gedaan. En door het christendom niet te laten verstenen in een twintigste-eeuwse versie, maar het levende verhaal verder te brengen naar de eenentwintigste.

Over verschillende stemmen in de Bijbel, zie bijvoorbeeld: Peter Enns, Omdat de Bijbel het zegt. Waarom de Schrift verdedigen ons kan verlammen hem te lezen (Plateau, 2017. Vertaling van The Bible Tells Me So. Why defending Scripture has made us unable to read it).

Over de betekenis van de Bijbel in de eenentwintigste eeuw, zie Dale Martin, Biblical Truths. The Meaning of Scripture in the Twenty-First Century (Yale University Press, 2017).

Arend Elias Oostindiër